سلول ها در جانداران پرسلولی، به صورت فشرده قرار گرفته اند. در این صورت، مشکلی که برای سلول های دور از محیط بیرون پیش می آید. عدم دسترسی آن ها به مواد لازم و ناتوانی در دور کردن مواد زاید از خود است . به همین علت ، گیاهان و جانوران ناچار بوده اند این مشکل را به شکل خاصی حل کنند.

قلب :

قلب مانند تلمبه ای خون را به گردش در می آورد. هر تلمبه یک ورودی ویک خروجی دارد. قلب در حقیقت دو تلمبه ی مجار هم است. یک تلمبه ی قلب، خون دارای کربن دی اکسید را از بدن شش ها و دیگری خون دارای اکسیژن را به همه ی سلول های بدن می رساند.

تفسیر کنید :
قلب بطور منظم منقبض و ضبط می شود. این عمل را ضربان قلب می گویند. در هر ضربان خون به قلب وارد و از آن خارج می شود. این چرخه مراحل یک ضربان قلب را نشان می دهد.

مراحل ضربان قلب شامل انقباض دهلیزها و انقباض بطن ها و استراحت است که بطور متوسط در هشت دهم ثانیه انجام می گیرد، با انقباض دهلیزها خون از راه دریچه های یک طرفه کننده بین دهلیز و بطن وارد بطن ها می شود چون این کار نیروی زیادی نمی خواهد و دیواره دهلیزها چندان … و قوی نیست و در عوض هنگام انقباض بطن خون باید به همه جای بدن برسد برای این کار باید با فشار وارد سرخرگ آئورت و ششی شود و در هنگام استراحت همه از دو سیاهرگ بزرگ بالایی و پائینی خون از اندام ها وارد قلب می شود.

مشاهده کنید
الف) دیواره ی کدام حفره ی قلب قطورتر است ؟ چرا؟
ب) سرخرگ ها و سیاهرگ های متصل به قلب، چه تفاوت ساختمانی دارند؟
ج) دریچه های بین دهلیز و بطن چگونه عمل می کنند؟

- دیواره بطن ها از دهلیزها قطورتر است. علت این است که باید فشار خون را به خارج از قلب انتقال دهند.
- دیواره سرخرگ ها قطورتر است و مانند شیلنگ آب لوله ای هستند اما دیواره سیاه رگها نازکتر و هنگام خالی بودن مثل تیوپ دوچرخه به هم می رسد.
موجب یک طرفه کردن حرکت خون از دهلیزها به بطن ها می شوند.

انتقال و تبادل مواد :

رگ ها مسیر حرکت خون هستند. در دستگاه گردش خون سه نوع رگ وجود دارد که ویژه ی انتقال و تبادل مواد هستند:
سرخرگ ها :
خون را از قلب به اندام ها می برند و دیواره ی آن ها مکنت و ماهیچه ای است.

سیاهرگ :
خون را از اندام ها به قلب بر می گردانند و دیواره ی آنها نازک است.

مویرگ :
خون را در اندام ها توزیع می کنند و باعث تبادل مواد بین خون و سلول ها می شوند.

وقتی که سرخرگ وارد اندام می شود، مانند ریشه گیاه ،‌منشعب می شود و در آخر به رگهای بسیار باریکی تبدیل می شود که به دیواره ی آنها بسیار نازک است و فقط یک لایه سلول پهن شده دارد. به این گونه رگ ها،‌مویرگ گفته می شود. مویرگ ها کاملاً به سلول های بدن نزدیک می شوند. سپس به صورت سیاهرگ کوچک و بعد سیاهرگ بزرگ در آیند.

برای تبادل مواد بین خون و سلول ها، بخشی از مواد محلول در پلاسما از دیواره ی مویرگ و فاصله بین سلول های آن به بیرون نفوذ می کند. مثلاً غذا و اکسیژن از داخل مویرگ به کنار سلول ها میرسند و در عوض،‌مواد زاید و کربن دی اکسید از سلول به مویرگ می آیند.

لنف

خونی که داخل سیاهرگ جاری است. معمولاً غلیظ تر از خونی است که در سرخرگ جریان دارد،‌زیرا مقداری از پلاسمای خود را در حین عبور از مویرگ ها از دست داده است. اکنون ببینیم پلاسما یا مایعی که از مویرگ خارج می شود چه می شود؟ این مایع را رگ های لنفی جمع آوری می کنند. رگ های لنفی قسمت های مختلف بدن ،‌در بالا و نزدیک قلب به یکی از بزرگ سیاهرگ های آن متصل می شوند و مواد خود را که لنف نام دارد، دوباره به داخل خون می ریزند.

وظایف لنف :

لنف به مایعی گفته می شود در رگ های لنفی جریان دارد. این مایع کارهای مختلفی را در بدن انجام می دهد.

۱- جمع آوری مایع بین سلولی :

مویرگ ها، پلاسما و مواد زاید نیاز سلول ها را به درون بافت ها ترشح می کنند تا مواد غذایی را به سلول ها رسانده و مواد زاید را بگیرند. مویرگ های لنفی بخشی از این مایع را جمع آوری می کنند تا به خون برگردانند.

۲ – جذب مولکول های چربی از دیواره ی روده : این مولکول ها که بزرگترند ،‌جذب رگ های لنفی داخل پرزهای روده شده و سپس وارد جریان خون می شوند.
۳ – تولید ، ذخیره و جابجایی گروهی از گلبول سفید : این سلول ها که دفاع از بدن را به عهده دارند. خون و لنف مستقر بوده و با میکروب ها مبارزه می کنند.

آزمایش کنید :
۱ – سرعت عبور خون در رگ های با قطر متفاوت چگونه است؟
۲ – آیا جریان خون در رگ ها یک طرف است یا دو طرفه ؟
۳ – حرکت گلبول های قرمز از درون مویرگ ها چگونه است ؟

- هر چه قطر زیادتر باشد خون سریعتر حرکت می کند.
- همیشه یک طرفه است
- چون مویرگ ها بسیار نازک هستند حرکت بسیار کند و گلبولهای بصورت یک ردیفی حرکت می کنند.

گردش خون :

گفته می شود که به جز ماهی ها بقیه ی مهره داران از جمله انسان، گردش خون مضاعف دارند (یعنی دارای دو نوع گردش خون اند) که آن ها را گردش بزرگ ( از قلب به اندام ها و برعکس) و گردش کوچک (از قلب به شش ها و برعکس) می نامند.
گردش کوچک خون (تصفیه ای) از بطن راست شروع شده و به دهلیز چپ خاتمه می یابد.
گردش بزرگ خون (عمومی) از بطن چپ شروع شده و در دهلیز راست تمام می شود.

فکر کنید :
۱ – نقش گردش بزرگ و گردش کوچک خون را توضیح دهید؟
۲ – چرا به کبد بر خلاف بقیه اندام ها، دو رگ وارد شده است؟

- گردش بزرگ از بطن چپ شروع و پس ازعبور از اندامها به دهلیز راست ختم می شود. گردش کوچک از بطن راست شروع پس از عبور از ششها به دهلیز چپ ختم می شود. در گردش بزرگ خون روشن از قلب خارج و پس از عبور از اندام ها تیره شده و به قلب باز می گردد. اما در گردش کوچک برعکس این عمل خون تیره خارج شده و در ششها تصفیه کشته خون روشن وارد قلب می شود.
- به کبد یک سرخرگ برای تغذیه وارد می شود. یک سیاهرگ مواد غذایی را از روده باریک به کبد می آورد برای کنترل و بازرسی سیاهرگ باب نام دارد.

فشار خون :

قلب وقتی منقبض می شود. خون را به داخل سرخرگ ها می فرستد و موجب می شود بر دیواره ی رگ ها فشار وارد آید. این فشار را فشار خون می نامند. فشار خون در سرخرگ ها زیاد و در سیاهرگ ها کم است فشار آوردن خون بر دیواره ی رگ ها، متناسب با کار قلب، باعث می شود که قطر سرخرگ ها بطور متناوب زیاد و کم شود. این زیاد و کم شدن دائمی قطر سرخرگ ها،‌مانند موجی در طول رگ به حرکت در می آید و ما آن را به صورت نبض در نقاط مختلف بدن حس می کنیم (علت مساوی بودن تعداد ضربان های قلب و نبض همین است)

فشار خون زیاد معمولاً مربوط به افرادی است که رگ های آنان تنگ شده و خون به آسانی نمی تواند از آن ها عبور کند.

اطلاعات جمع آوری کنید :
۱ – تحقیق کنید وجود فشار خون بالا و فشار خون پائین، چه ضرری دارد؟

وقتی فشار خون از حد معمول بیشتر باشد دیواره سرخرگ ها انعطاف پذیری زیادی را ندارند و دیواره آنها سخت شده است و در نتیجه قلب به سختی خون را وارد رگ ها می کند به قلب فشار می آید و گاهی رگ ها دچار شکستگی شده و خونریزی ایجاد می شود. اگر فشار خون کمتر از حد معمول باشد،‌خون به مغز نمی رسد و خطرناک است.